Nedavno je Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine organizovala okrugli sto Uticaj scientometrije na nauku i akademsku zajednicu. Na tom okruglom stolu jedan od predavača je važnost otvorene nauke ilustrovao citatom Georgea Bernarda Shawa: Ako imate jabuku, i ja imam jabuku, i ako mi razmijenimo jabuke, onda ćemo i dalje imati svako po jednu jabuku. Ali ako imate ideju i ja imam ideju, i mi razmijenimo te ideje, onda će svako od nas imati po dvije ideje. Navodno, taj citat niko nije uspio pronaći u njegovim djelima i u originalu je umjesto jabuke bio dolar, ali to sad nije važno. Važna je poruka koja se krije iza citata – da su ideje glavni izvor bogatstva u informacijskom dobu[1] i da bi nauka trebala biti otvorena i svima dostupna. Međutim, raspodjela i dostupnost tog bogatstva daleko je od pravedne. Komercijalizacija nauke uzima svoj danak i umjesto da smanjuje jaz između bogatih i siromašnih, ona ga samo produbljuje.
Koncept otvorene nauke nije novost. OECD (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) još 2006. godine usvojio je dokument Preporuke o pristupu istraživačkim podacima iz istraživanja finansiranih javnim sredstvima,[2] koji je revidiran 2021. godine. Sličan set preporuka usvojili su i Evropska komisija[3] i UNESCO[4] 2012. godine. Sve to jako lijepo zvuči jer se otvorenim pristupom podacima iz naučnih istraživanja poboljšava kvalitet tih podataka, smanjuje se potreba za dupliranjem istraživanja, ubrzava se naučni napredak i pomaže u borbi protiv naučnih prevara. S druge strane, informatizacija izdavačke djelatnosti omogućila je ogroman profit izdavačima naučnih časopisa. Kao i u većini drugih oblasti, i u međunarodnom naučnom izdavaštvu došlo je do koncentracije ekonomske moći u rukama nekoliko korporacija. Ti izdavači promijenili su koncept finansiranja, te su sa pretplata za čitaoce prije dvadesetak godina uveli plaćanje naknada za otvoreni pristup naučnim radovima.
Međunarodna naučna zajednica prihvatila je ta nametnuta pravila igre, kako bi imala instrument za mjerenje kvaliteta, rangiranje i vrednovanje naučnih rezultata. Mnoge zemlje čak i zakonom su propisale obavezu vrednovanja naučnih postignuća faktorom uticaja (impact factor) naučnih publikacija i istraživača. Smatra se da je naučnik bolji ako objavljene rezultate njegovih istraživanja citira veći broj drugih istraživača. Tako je nastala scientometrija, kao nauka o mjerenju i analiziranju nauke, koja se bavi kvantitativnim karakteristikama nauke i naučnog istraživanja. Ta se disciplina suočava s brojnim izazovima, od predatorskih izdavača, visoke cijene objavljivanja u relevantnim publikacijama, pa do neravnopravnog položaja društvenih nauka u odnosu na druge naučne grane jer su istraživanja u društvenim naukama obično lokalizirana i za njih nema interesa međunarodne naučne javnosti u mjeri u kojoj je to slučaj s tehničkim ili prirodnim naukama.
Korporacije upravljaju podacima o istraživačima
Nekoliko korporacija uspjelo se nametnuti kao međunarodni standard za mjerenje naučnih rezultata. Više od polovine globalnog tržišta naučnog izdavaštva u rukama je pet korporacija: Elsevier, Wiley-Blackwell, Taylor & Francis, Springer Nature i SAGE. Holandska kompanija Elsevier, koja pored izdavačke djelatnosti posjeduje i nekoliko baza podataka o citiranosti autora (Scopus, ScienceDirect, Compendex, Mendeley,...), prijavila je godišnji profit za 2021. godinu od preko dvije milijarde eura. Američki Wiley-Blackwell ostvario je profit od 1,9 milijardi eura, a njemačko-britanska kompanija Springer Nature koja je nastala spajanjem Springer-Verlag, Nature Publishing Group i Macmillan Education iste godine zaradila je nešto manje, samo 1,7 milijardi eura.
Na tom privlačnom i profitabilnom tržištu stalno se pojavljuju novi igrači kao što je Publons, kompanija s Novog Zelanda koja je 2012. godine kreirala bazu podataka o recenzijama, kao jednom od značajnih elemenata naučnog izdavaštva. Potencijal takvog servisa i ogromnu količinu prikupljenih podataka koje su dali sami istraživači, ali i naučni časopisi, prepoznala je korporacija Clarivate koja je samo pet godina kasnije kupila Publons za nepoznatu sumu novca. Nama je Publons bio zanimljiv jer je korisnicima pružao besplatan pristup međunarodnim citatnim bazama podataka. Nakon još pet godina, Publons, sa EndNote, ProQuest i drugim servisima, u potpunosti je integrisan u drugi proizvod iste firme, Web of Science, koji je prvobitno bio u vlasništvu izdavačke kuće Thomson Reuters. Danas je Web of Science dio međunarodne korporacije Clarivate čiji su vlasnici investicijski fondovi Onex Corporation i Baring Private Equity Asia, dakle kompanije koje nemaju veze s naukom, ali su prepoznale šansu za enormnu zaradu u ovoj oblasti.
Da biste saznali svoj faktor uticaja morate biti pretplatnik nekog od Clarivate servisa, što znači da u potpunosti zavisite od usluga privatnih korporacija. Doduše, Scopus nudi da besplatno saznate koliko imate citata[5] i da vidite posljednjih deset registrovanih članaka, ali za više podataka morate biti pretplatnik. Ako se registrujete (besplatno) na Web of Science, možete svoju citiranost djelimično provjeriti i u Clarivate bazi podataka.[6] Jedini servis koji prikuplja podatke o citiranosti bez plaćanja pretplate je Google Scholar,[7] čije podatke je do prije nekoliko godina koristio i Webometrics kao izvor informacija o učinku akademskog osoblja za rangiranje univerziteta. To je dovelo do toga da naši univerziteti odnedavno obavezuju akademsko osoblje da uredi i održava svoje Google Scholar profile. Za razliku od komercijalnih baza podataka, Google Scholar prikuplja sve dostupne radove, ne samo iz naučnih časopisa, nego i iz popularnih izdanja ili internet-stranica, a često se dešava da autori istog imena i prezimena dijele svoje radove i tako lažno povećavaju svoju citiranost. Kako se podaci u Google Scholar prikupljaju automatski, računarskim programom, bez urednika ili nekoga ko te podatke provjerava, nisu pouzdani i ne bi se trebali smatrati relevantnim za scientometriju.
(Ne)pravedna pravila igre
Naučni časopisi koji su obuhvaćeni citatnim bazama podataka obično nude dva načina objavljivanja radova. Ako se autori odluče da članak bude dostupan samo pretplatnicima, odnosno da ga mogu čitati samo oni koji to plate, njegovo objavljivanje je besplatno za autore. Međutim, takav članak teško će doći do šire publike i značajno su manje šanse da ga neko citira. Da bi se povećala dostupnost i šanse za veću citiranost, izdavači nude otvoreni pristup uz plaćanje odgovarajuće naknade. Naknade se kreću od 180 do 9.000 eura,[8] a prosjek je oko 2.600 eura. To znači da autori članaka nisu plaćeni za svoj rad, nego naprotiv, oni plaćaju da njihov rad bude objavljen. Pri tome čak potpisuju saglasnost da autorska prava prenose na izdavača.
Članak se najčešće šalje anonimno i izdavač ga prosljeđuje recenzentima (peer-reviewers), koji također nisu plaćeni, nego volonterski pregledaju članke i pišu recenzije, a zauzvrat obično dobiju mjesec dana pristupa dijelu citatne baze podataka i nekim člancima istog izdavača.
Naravno da ovakav poslovni model stvara priliku za ogroman profit jer izdavač ima niske troškove (većina sadržaja se objavljuje online i nema troškova štampe), sadržaje i recenzije dobija besplatno, a dodatnu zaradu ostvaruje naplaćivanjem naknada za otvoreni pristup. Pri tome se visina naknade određuje prema uticajnom faktoru časopisa, koji raste s brojem citata objavljenih članaka.
Gdje smo tu mi?
U Bosni i Hercegovini oblast nauke pripala je kantonima, koji jednostavno nemaju kapaciteta da finansiraju nauku i istraživanja. Čak i kad bi se sastavili budžeti svih kantona, ne bi bilo dovoljno sredstava za ozbiljna istraživanja koja zaslužuju međunarodnu citiranost. Najbolje rezultate kod nas imaju naučnici koji su dio karijere proveli na stranim univerzitetima i tako ostvarili rezultate koji zaslužuju veći broj citata u časopisima s većim uticajnim faktorom.
Plaćanje preskupe naknade za objavljivanje članaka u međunarodnim naučnim časopisima naredna je prepreka za naše istraživače. Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke svake godine finansira istraživačke projekte simboličnim sredstvima, iz kojih se po važećim pravilima ne mogu pokriti naknade za otvoreni pristup. Zeničko-dobojski kanton je 2017. godine usvojio Zakon o naučnoistraživačkoj djelatnosti koji se počeo primjenjivati tek pet godina kasnije, formiranjem Savjeta za nauku. Sredstva za finansiranje nauke u kantonalnom budžetu su simbolična i nisu u skladu s odredbama tog zakona. Konkurs za podršku naučnoistraživačkoj djelatnosti koji kanton svake godine raspisuje predviđa sredstva samo za podršku štampanju udžbenika i plaćanje kotizacija za naučne konferencije. Nema sredstava za naknade za otvoreni pristup.
Kad se malo analizira u šta se troše te naknade, da one ustvari predstavljaju profit međunarodnih korporacija, možda je i dobro da se iz naših budžeta ne izdvajaju sredstva za to? Ali onda treba iz temelja promijeniti pristup scientometriji u BiH, pa uvesti nove kriterije za akademsko napredovanje, koje neće biti zasnovano na međunarodnoj citiranosti, nego na nekim drugim kriterijima. Naprimjer, dobar kriterij bila bi korist rezultata istraživanja za napredak bosanskohercegovačkog društva. Još samo da nađemo kako da se ta korist izmjeri. Eto ideje za jedno dobro istraživanje.
[1] Richard Smith (2006), The highly profitable but unethical business of publishing medical research, J R Soc Med 2006; 99: 452–456, https://doi.org/10.1177/014107680609900916
[2] Recommendation of the OECD Council concerning Access to Research Data from Public Funding, https://www.oecd.org/science/inno/recommendation-access-to-research-data-from-public-funding.htm
[3] 2012/417/EU: Commission Recommendation of 17 July 2012 on access to and preservation of scientific information, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.L_.2012.194.01.0039.01.ENG&toc=OJ%3AL%3A2012%3A194%3ATOC
[4] UNESCO Recommendation on Open Science, https://www.unesco.org/en/open-science
[5] Scopus Author Search, https://www.scopus.com/freelookup/form/author.uri
[6] Clarivate author search, https://www.webofscience.com/wos/author/search
[7] Google Scholar, https://scholar.google.com/
[8] Elsevier Pricing, https://www.elsevier.com/about/policies/pricing
