Suočen s problemima izbora i napredovanja nastavnika i saradnika na Univerzitetu, nikako da iz glave izbijem apsurdni Facebook-status koji sam vidio prije par godina. Na slici je karta Bosne i Hercegovine, bez unutrašnjih granica, bez entiteta i kantona, ispod koje je neki gorljivi patriota napisao: Podijeli ako se slažeš. Ovdje se radi o igri riječi, jer dijeljenje slika i statusa na društvenim mrežama nema nikakve veze s podjelom, ali apsurd da se dijeljenjem traži nedjeljivost nečega podsjeća me na klasifikaciju naučnih oblasti, često zloupotrebljavanu u akademskom napredovanju.
Izbor u akademsko zvanje za naučnu oblast
Okvirnim zakonom o visokom obrazovanju u BiH propisan je postupak izbora nastavnika i saradnika u odgovarajuća akademska zvanja. Naučne oblasti u tom zakonu spominju se samo u uslovima za izbor u zvanje docenta, za šta je jedan od uslova naučni stepen doktora u datoj oblasti. U istom Zakonu oblasti nauke spominju se još i kod definicije univerziteta koji mora da realizira najmanje pet različitih studijskih programa iz najmanje tri naučne oblasti – prirodne nauke, tehničke nauke, biomedicina i zdravstvo, biotehničke nauke, društvene nauke i humanističke nauke.
Kantonalnim zakonima o visokom obrazovanju uslovi za izbor u akademska zvanja obično se dodatno sužavaju, pa tako u Kantonu Sarajevo: Član akademskog osoblja se bira za naučnu/umjetničku oblast ili za nastavni predmet, odnosno grupu nastavnih predmeta u okviru naučne/umjetničke oblasti. U zakonima drugih kantona te definicije nema, ali se u statutima visokoškolskih ustanova reguliše područje izbora u akademska zvanja na sličan način – sužavanjem izbora u akademsko zvanje na određenu užu naučnu oblast ili nastavni predmet. To koliko je neka naučna oblast uža ili šira i koji predmet pripada kojoj oblasti uvijek je kamen spoticanja i koristi se za eliminiranje nepodobnih.
Podjela i klasifikacija
Većina ljudi, a posebno stanovnici Balkana, uvijek su bili skloni raznim podjelama. Tako smo se nekad dijelili na one koji slušaju rock muziku i na one koji slušaju narodnjake. Dijelili smo se na navijače Želje ili Sarajeva, Partizana ili Crvene zvezde, Hajduka ili Dinama, pa i Barcelone ili Reala, da ne spominjemo Zrinjski i Velež. Napredak civilizacije doveo je do novih podjela, u etničke i religijske torove, koju smo čak ugradili u ustav. Iako ne postoji mjerni uređaj kojim bi se precizno utvrdila nečija etnička ili religijska pripadnost, nego je to uvijek i samo stvar ličnog opredjeljenja, to nam nije smetalo da se etnička pripadnost (zlo)upotrebljava u politici, koja ustvari ne bi ni postojala da nema dijeljenja. Podjele se nastavljaju u svim društvenim sferama, pa se dijelimo na one koji koriste Android i one koji preferiraju iPhone, da li na računaru imamo Windows ili Linux, da li za razdvajanje teksta koristimo tipku Tab ili Space, mislimo li da 5G ubija ptice ili je to bezopasni tehnološki napredak, je li koronavirus stvarno smrtonosan ili je samo zavjera moćnika, i tako dalje.
U antičko doba nauka je bila jedna – postojala je samo filozofija. U srednjem vijeku (Huarte, Nicolio, Bacon, Descartes) počinje njena diferencijacija po oblastima, pa se tako izdvajaju matematika, astronomija, zatim fizika, hemija, biologija, psihologija... Od 19. vijeka (Kant, Krug, Ampère, Humboldt) počinje grupisanje naučnih disciplina u naučne oblasti koje su preživjele do danas. Klasifikacija i normiranje naučnih oblasti ima smisla i ima praktičnu upotrebu, posebno u bibliotekarstvu, za lakše pretraživanje u bazama podataka, za potrebe finansiranja nauke, za statističke izvještaje, ali i za utvrđivanje matičnosti, odnosno prava na izvođenje nastave i izdavanje akademskih zvanja.
Međunarodno priznata klasifikacija nauke u oblasti je ona koju je OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) usvojio 1963. godine. Frascati priručnik, dokument koji sadrži klasifikaciju i koji je dobio ime po predgrađu Rima gdje je nastao, nakon toga je šest puta revidiran, a aktuelna verzija usvojena je 2015. godine. Po tom normativu nauka se dijeli u šest oblasti: prirodne, tehničko-tehnološke, medicinske (biomedicina i zdravstvo), poljoprivredne (biotehničke), društvene i humanističke nauke. Svaka od tih oblasti dalje se dijeli na grane (npr. matematika, fizika, hemija, biologija spadaju u prirodne nauke; psihologija, sociologija, pravo, ekonomija su društvene; filozofija, jezici, historija su humanističke nauke). Svaka naučna grana dalje se dijeli na naučna polja, pa se tako fizika naprimjer dijeli na atomsku, nuklearnu, fiziku fluida i plazme, optiku, akustiku, astronomiju.
Ima, međutim, područja (ili treba reći oblasti, grana, polja) nauke koja se protežu kroz više zvaničnih naučnih oblasti. Tako se primjena računara ili ono što se kod nas često naziva sovjetskim pojmom informatika proteže kroz tri različite oblasti. U prirodnim naukama postoji tako naučno polje računarske nauke i informatika, u tehničkim naukama postoji polje elektrotehnika, elektronika, informatičko inženjerstvo sa granama komunikaciono inženjerstvo i sistemi, komunikacije i računarski hardver i arhitektura, dok u društvenim naukama u polju mediji i komunikacije postoji grana informacione nauke (društveni aspekti). Gdje onda svrstati nekoga ko se bavi računarskom grafikom i računarskim prepoznavanjem lica? On ne može bez prirodne matematike i njenih algoritama, niti bez tehničkog računarskog hardvera. Ne može ni bez društvenih informacionih nauka, bez medicinske anatomije, a čak zadire malo i u humanističku umjetnost.
Kako klasificirati nekoga ko se bavi zaštitom okoliša? Za cjelovit pristup rješavanju problema zaštite životne sredine ne smije se ograničiti samo na prirodne nauke, kojima je po ovoj klasifikaciji pripala nauka o životnoj sredini. Mora se baviti i tehničkim naukama, jer se upravo tehničkim sistemima i narušava i štiti životna sredina. Medicinske nauke jedine mogu pomoći kod određivanja utjecaja na ljudsko zdravlje. Poljoprivredne nauke su također neizbježne jer životnu sredinu čine i na nju utječu i stočarstvo i ratarstvo i GMO. Ekologija se ne smije posmatrati bez ekonomije, koja pripada društvenim naukama, jer je konflikt neograničenog ekonomskog rasta i ograničenih prirodnih resursa izvor svih ekoloških problema.
I nauka ima svoje ostale
Postoje i nesvrstane nauke, koje se u svakoj od šest glavnih oblasti svrstavaju kao one kojih nema u izbornom zakonu BiH – ostale nauke. Međutim, i one se moraju svrstati u neku od šest naučnih oblasti. Tako Frascati priručnik, koji je poslužio kao osnov za sve zvanične klasifikacije naučnih oblasti, gubi svoj smisao jer ne podržava interdisciplinarnost, transdisciplinarnost i multidisciplinarnost kao različite forme preplitanja srodnih i manje srodnih nauka.
Naravno da je nemoguće biti ekspert i specijalista za sve oblasti nauke, ali stroga klasifikacija može predstavljati smetnju za društveni i naučni razvoj. Nastavni planovi i predmeti koji se kod nas izučavaju u školama i na fakultetima još uvijek su kruto svrstani u oblasti i područja koja se rijetko preklapaju ili zadiru u strani teritorij. Iako se zaklinjemo u ishode učenja i kompetencijski okvir kao moderno savršenstvo kojem težimo, i dalje se nastavni planovi prilagođavaju raspoloživim kadrovima, umjesto da se kreiraju u skladu s potrebama onih koje obrazujemo. Predmeti se u svim fazama obrazovanja obavezno klasificiraju po oblastima koje se, opet, biraju prema raspoloživom nastavnom kadru. Niko se nije sjetio da bi se postojeći kadrovi mogli malo dodatno školovati da prošire svoja znanja i kompetencije nečim što nisu studirali.
Zašto u školama i dalje moramo imati potpuno razdvojenu biologiju, hemiju, fiziku, geografiju, historiju, sociologiju, a nemamo finansijsku pismenost, nutricionizam, roditeljstvo, pristojno ponašanje, preživljavanje u prirodi, međuljudske odnose, informacionu sigurnost, kritičko razmišljanje? Podrazumijeva se da te vještine učenici i studenti trebaju naučiti sami, izvan škole. U školama oportunistički djecu prisiljavamo da uče gomilu činjenica koje svakako mogu proguglati kad im zatrebaju, umjesto da ih spremamo za stvarni život. Nego, da mi i djecu podijelimo, ako se slažemo?
