U okviru History Festa održan je okrugli sto Slom socijalizma u Evropi 1989. godine: Globalni kontekst, u čijem radu su učestvovali stručnjaci iz šest zemalja: Xavier Bougarel iz Pariza, Borut Klabjan iz Kopra, Juraj Marušiak iz Bratislave, Magdalena Najbar–Agičić iz Zagreba, Serger Romanjenko iz Moskve, Denes Sokcesvits iz Pečuha i Alecandre Kostov iz Sofije. Iako je bio znatno slabije posjećen u odnosu na očekivanja i druga događanja u okviru Festa, pružio je uvid u politička zbivanja krajem osamdesetih u Bugarskoj, Rusiji, Poljskoj, Čehoslovačkoj i Mađarskoj.
Uvid u globalni kontekst osamdesetih i značaj pada komunizma u Evropi za svjetsku istoriju napravio je francuski istoričar Xavier Bougarel.
Ono što je potrebno reći o osamdesetim godinama jeste da je Istočna Evropa bila nepoznat prostor. Mi nismo znali mnogo o njoj, niti smo se mnogo zanimali za nju. Najvažniji događaji u svijetu nisu se desili u Evropi 80-ih godina. Jedina ličnost koja je poznata i koja je došla iz Istočne Evrope je Jovan Pavao II. S pravom je bio poznat, ne samo što je doprinio rušenju komunizma, nego je učestvovao u redefiniciji odnosa između vjere i politike. U tom smislu, uloga Jovana Pavla II prevazilazi granice Istočne Evrope. U osamdesetim su se desile najvažnije stvari u SAD-u i Iranu. U SAD-u dolaskom Ronalda Regana počinje neoliberalizam. Neoliberalizam će mijenjati ne samo Istočnu Evropu, nego cijeli svijet. Taj uspjeh neoliberalizma u SAD-u i Velikoj Britaniji u 80-im godinama će srušiti ne samo komunizam, nego i socijaldemokratiju. S druge strane, u Iranu dolazi do Islamske revolucije, i od 1979. godine više nema marksističke, boljševističke revolucije u svijetu, nego postoji samo islamska revolucija. To sve doprinosi novom svjetskom poretku, u kojem se neoliberalizam i SAD suočavaju sa islamističkim pokretima, pojasnio je Bougarel.
O tome šta se događalo u Poljskoj, gdje je počeo pad komunizma, i kako je ekonomska kriza uticala na stvaranje prvih nezavisnih organizacija govorila je Magdalena Najbar–Agičić.
Počet ću sa krajem 70-ih, odnosno 1980. godinom, kada počinje jasna kriza, kriza koja ima političku i gospodarsku konotaciju. U političkom smislu, sustav je podijeljen osnivanjem nezavisnih sindikata. Stvar je uzrokovana brojnim faktorima. To je, naravno, izbor Ivana Pavla II kao činjenica koja hrabri Poljake za djelovanje, ali u pozadini je djelatnost oporbenih skupina koje počinju djelovati od druge polovice 70-ih, kao i gospodarske poteškoće s kojima se zemlja susrela krajem sedamdesetih, nakon jednog desetljeća prilično intenzivnih investicija, temeljenih na stranim kreditima. Izbijanje nezadovoljstva u ljeto 1980. u Poljskoj, koje je rezultiralo osnivanjem sindikata Solidarnost, izravno je potaklo gospodarske poteškoće koje su utjecale na radničku pobunu. To je imalo oblik štrajkova, gdje su u početku uglavnom isticali socijalne i ekonomske postulate. Pored štrajkačkih, pojavit će se politički postulati, a najvažniji primjer je upravo da vlast pristane na osnivanje nezavisnih sindikata. Njihovo osnivanje ne smiruje situaciju, a vlasti nemaju odgovor, te se u prosincu 1981. uvodi ratno stanje. Uvođenje ratnog stanja nije riješilo probleme, pa je ukinuto vrlo brzo, i većina interniranih je puštena. Politička i ekonomska kriza se nastavlja, a opozicija nastavlja sa ilegalnom djelatnošću, pojasnila je Magdalena Najbar–Agičić.
Serger Romanjenko, istoričar koji se bavi jugoslovensko-sovjetskim odnosima, predstavio je svoj koncept kriza u socijalističkim zemljama, koje su dovele do pada višenacionalnih socijalističkih država.
Kao stručnjak za jugoslovensko-sovjetske odnose, ja bih počeo s posjetom Gorbačova Jugoslaviji. Prema zapisima koje je objavio nakon dvadeset i pet godina poslije posjete, vidi se da Gorbačov i neki jugoslovenski sugovornici kritiziraju Poljsku zbog uloge katoličke crkve, zbog pokreta prema višepartijskom sistemu. Izgleda da Gorbačovu, koji je posjetio Zagreb, Ljubljanu i Beograd, nisu bili interesantni rukovodioci Hrvatske i Slovenije, ali Milošević mu je bio interesantan. Milošević nije bio nikakav saveznik Sovjetskog saveza, nije bio saveznik komunističke partije, ali je bio čovjek koji je iskoristio srpsku nacionalnu kartu. Naši stručnjaci nisu shvatili razliku između Sovjetskog saveza i Jugoslavije, kao što boljševici nisu razumijevali razliku između Ruskog carstva i Austro-Ugarske. Krajem osamdesetih godina nestale su tri višenacionalne socijalističke države. Ovaj pokret je počeo krajem 80-ih u Sovjetskom savezu, Čehoslovačkoj i Jugoslaviji. Predložio bih koncept pet kriza koje su dovele do raspada. Prva kriza je kriza socijalizma kao ekonomskog sistema; naglasio bih da jugoslovenski socijalizam nije bio puno efikasniji od sovjetskog. Druga kriza socijalizma kao jednopartijskog sistema, Titova lična vlast i posttitovske rotacije je svakako bila kriza sovjetskog modela vlasti. Treća je kriza višenacionalne socijalističke federacije kao oblika nacionalnog samoopredjeljenja. Vodstvu Jugoslavije i Sovjetskog saveza, iako su imali prestrojku, Gorbačov i njegova politika nisu mogli ponuditi nešto novo. Četvrta je kriza slovenske ideologije, a u Jugoslaviji je bila kriza jugoslovenstva, dok je u Sovjetskom savezu bila kriza koncepta slovenstva. I na kraju, to je bila kriza kulturnog i psihološkog jedinstva naroda koji su ušli u višenacionalne socijalističke federacije, govorio je Romanjenko.
Nakon rasprave o uslovima koji su doveli do pada socijalističkih država, moderator je usmjerio razgovor na lična iskustva za vrijeme pada Berlinskog zida, gdje je Xavier Bougarel ukazao na neinformisanost i nezainteresovanost stanovništva u Zapadnoj Evropi o događanjima u Istočnom bloku.
Ljudi u Zapadnoj Evropi postaju svjesni da se nešto dešava u Istočnoj Evropi 9. novembra 1989. godine. Ja sam tada bio student u Institutu za političke nauke u Parizu. Svi studenti su 10. novembra požurili ka Berlinu da bi se mogli vratiti sa svojim komadićem zida. To su bili ljudi koji do 8. novembra ništa nisu znali o Istočnoj Evropi, o Istočnoj Njemačkoj i Berlinskom zidu, ali 10. novembra svi su imali svoj komadić zida. Taj događaj ostao je kao najvažniji iz tog vremena, što je greška, jer najvažniji događaj nije pad Berlinskog zida, nego august 1991. godine kad se raspao Sovjetski savez. Ujedinjenje Njemačke je važno za istoriju Evrope, ali nije za istoriju svijeta. Ujedinjenje Njemačke nije dovelo do ujedinjenja Koreja u Aziji. Kolaps komunizma u Evropi nije doveo do kolapsa komunizma u Aziji. Priča o padu komunizma je evropska priča i predstavlja poglavlje evropske istorije. Pad komunizma je samo jedno poglavlje u procesu neoliberalizacije i bez toga ne možemo znati šta se desilo 1989. godine, rekao je Bougarel.
Borut Klabjan je takođe ukazao da procesi koji su se odvijali u Evropi krajem osamdesetih nisu bili jednostrani, te da je komunizam kao ideja bio veoma zastupljen u Italiji, da se za Italijane te godine ne vezuju toliko za pad Berlinskog zida, već za događanje koji su se odvijali u unutrašnjoj politici.
Šta znači pad Berlinskog zida za Zapadnu Evropu? Mislim da nije imao neki jak uticaj. Ako pogledate skup komunista u Genovi 1989, kada je bio posljednji veliki festival među tad najjačom komunističkom partijom na Zapadu, Italijanskom partijom, vidi se kako posljednji dan tog skupa tisuće ljudi pjevaju Bandera Rossa. Isto tako, 1990. godine, kada sekretar Komunističke partije najavljuje promjenu naziva u Demokratska partija ljevice i kada počinje da plače, svi delegati njemu odgovaraju tako što počinju da pjevaju Bandera Rossa. Ima različitih perspektiva koje se odnose na 1989. godinu i pad komunizma. Ako gledamo iz različitih perspektiva, vidimo da to baš i nije crno-bijelo, već ima različitih nijansi, ocijenio je Klabjan.
Okrugli sto je zaključio Xavier Bougarel napomenom da predmet proučavanja trebaju biti i posljedice pada Istočnog bloka, te analizom ko je dobio, a ko izgubio rušenjem socijalističke vlasti.
Prošlo je trideset godina od događaja o kojim govorimo, svejedno da li to zovemo postkomunizam, demokratska tranzicija ili neoliberalna globalizacija. Ono što je važno – mi kao istoričari znamo ili bismo morali da znamo kako u svakom društvenom procesu postoje pobjednici i gubitnici. Trebali bismo se zapitati u ovim procesima o kojima govorimo – ko je dobio, a ko izgubio. Odgovor na to pitanje nije isti u Varšavi, Berlinu, Ljubljani i Sarajevu, zaključio je Bougarel.
