Ovog je mjeseca, uz vatromet i fanfare, moj sin završio osnovnu školu. Pohađao je jednu od tri dobrinjske škole, OŠ Skender Kulenović, nekada OŠ Simon Bolivar. O Skenderu Kulenoviću ne zna gotovo ništa, tek da je pisac, jednako kao što ni moji prijatelji, odrasli u istom naselju, ništa nisu znali o čovjeku po kom se zvala njihova škola, OŠ Dušan Pajić Dašić, osim da je valjda nakav narodni heroj.
Nisam bila u prilici upitati nekog od učenica i učenika OŠ Šejh Muhamed efendija Hadžijamaković u sarajevskoj opštini Stari Grad šta znaju o osobi po kojoj se zove njihova škola, ali zamišljam prvačiće kako se bore da svojim kvrgavim slovima napišu ovo tridesetdvoslovno ime!
Osnovna škola u koju sam ja išla do devedesetih godina prošlog stoljeća, jedna od desetak gradskih škola u Zenici, zvala se Ivan Goran Kovačić, da bi u ratnim godinama promijenila ime u Musa Ćazim Ćatić. Dok sam je pohađala, a i kasnije, u pola dana ili noći znala bih objasniti da je Ivan Goran Kovačić pjesnik, partizan, borac NOB-a kojeg su četnici ubili u ljeto 1943. godine nadomak Foče. Danas znam da se njegovim imenom zove pet osnovnih škola u Bosni i Hercegovini (u Banjaluci, Gradačcu, Fojnici, Livnu i Mrkonjić-Gradu) i osamnaest u susjednoj Hrvatskoj, kao i to da je on jedan od tek tri ličnosti čija imena nose škole u oba bh. entiteta (uz Mešu Selimovića i Aleksu Šantića). Možda naziv škole i nije važna činjenica, ima gradova u kojima se škole zovu politički korektno (po toponimima ili brojevima), ali je svakako zanimljivo promatrati kako škole mijenjaju imena u skladu s političkim promjenama. Vlasti koje provode te promjene to često rade nedosljedno i bez ikakve logike. Tako je, recimo, iz Zenice nestao Kovačić, a ostao Vladimir Nazor, također pjesnik i partizan i blizak prijatelj Kovačićev, a prema urbanoj legendi – njegov partner. Protjerane su, istom (ne)logikom, i sestre Ditrih, tri zeničke sestre ubijene u Jasenovcu, a na njihovo je mjesto došao Miroslav Krleža. Da do ove promjene, pak, nije došlo, Bosna i Hercegovina ne bi imala niti jednu školu nazvanu po ovom književniku.
Smatrajući zanimljivim sve ove informacije, odlučila sam da se malo pozabavim nazivima osnovnih škola na bazi naziva 587 javnih osnovnih škola u Bosni i Hercegovini – 366 u Federaciji BiH, 205 u Republici Srpskoj, te 16 u Brčko distriktu.
Napominjem da je ukupan broj osnovnih škola u Bosni i Hercegovini vjerovatno veći od šest stotina, ali nisam uzimala u obzir zavode i specijalizirane škole koje nemaju imena, ni osnovne muzičke škole bez imena,
Popis imena škola na trenutke me nasmijao i zabavio, u nekoliko navrata i iznenadio, a počesto, očekivano, i rastužio i podsjetio na onu troglavu ideološku aždaju koja sa sigurne razdaljine bljuje vatru po učionicama od Une do Drine, od Save do mora.
Od analiziranih 587 škola, njih 318 ime nosi po nekoj znamenitoj ličnosti.
Od tih 318 ličnosti, tek 8 je žena.
Ko su žene koje su zaslužile da škola nosi njihovo ime?
Po književnici Isidori Sekulić zove se šest škola, sve u Republici Srpskoj i niti jedna u FBiH. Zapravo, svoju školu ova srpska književnica dobila je devedesetih u Zenici, kada je preimenovana OŠ Vaso Pelagić u (zloglasnom) naselju Blatuša. Po Isidori se zvala sve donedavno kada je, zbog pada nataliteta i manjka upisane djece, priključena upravo mojoj osnovnoj školi i postala područna škola Osnovne škole Musa Ćazim Ćatić.
Jedna se škola zove po fiktivnoj junakinji kojoj je život udahnuo muškarac, pisac Skender Kulenović, a predaja i literatura proslavili je kao majku tri poginula sina. Radi se, pretpostavljate, o Stojanki majci Knežopoljki – po njoj se zove škola u selu Knežica, opština Kozarska Dubica.
Pored majke Knežopoljke, ostale žene koje su, ne majčinskim angažmanom, zaslužile školu su: književnice Ivana Brlić-Mažuranić, Umihana Čuvidina, Nafija Sarajlić i Isidora Sekulić, učiteljica Fatima Gunić, kraljica Katarina Kosača i narodna heroina Berta Kučera.
Od ostalih, dominantno muških ličnosti, najzastupljeniji su (očekivano) pisci, ali i (poprilično neočekivano) narodni heroji iz Drugog svjetskog rata. Tu su i razne druge profesije i funkcije: ratni komandiri ARBIH ili HVO-a, policajci, prosvjetni radnici, slikari, historičari, vjerski službenici: imam, reis, šejh, prota, don, kardinal; kompozitori, vjeroučitelji, teoretičari književnosti, političari, prosvjetitelji, književni kritičari, vladari: banovi, kneževi, vladike, kraljice; matematičari, fizičari, franjevci, pripadnici SS divizije, teolozi, naučnici, strani revolucionari, botaničari, pedagozi, guslari, novinari...
Evo nekih od njih, po kojima se zove pet i više škola u Bosni i Hercegovini: Vuk Karadžić (21 škola), Sveti Sava (20 škola), Petar Kočić (13 škola), Petar Petrović Njegoš (10 škola), Dositej Obradović (8 škola), Aleksa Šantić (7 škola), Jovan Dučić, Branko Ćopić, Isidora Sekulić, Hasan Kikić (6 škola), te Ivan Goran Kovačić, Mladen Stojanović, Musa Ćazim Ćatić, Safvet-beg Bašagić i Mak Dizdar (5 škola).
Ovi i oni heroji
Dok me činjenica da se tako malo škola zove po ženama i nije iznenadila, broj škola naslovljenih po herojima NOB-a, pak, jeste. Naime, solidan broj narodnih heroja je zadržao svoje škole i nakon promjena iz devedesetih godina prošlog vijeka. Takva su rješenja više nego neuobičajena u vrijeme kada se u našim školama historija revidira na bezbroj načina i ne postoje jasne obrazovne politike i strategije kada je u pitanju podučavanje o Drugom svjetskom ratu (nekoliko prijedloga ponuđeno je u predgovoru knjige Vrapci Van Pea, objavljene u Školegijumovoj biblioteci Lektira narodu).
Po Mladenu Stojanoviću, prijedorskom ljekaru, heroju NOB-a, komandantu partizanskog odreda tokom bitke na Kozari, imena nose škole u rodnom mu Prijedoru, Banjaluci, Gradišci, Laktašima i Čelincu. Izvori Stojanovića opisuju kao cijenjenog i omiljenog u tom kraju, čemu se može pripisati i odanost ovom heroju iz onog rata.
Stojanović nije usamljen. Među preživjelim herojima Narodno-oslobodilačkog rata su i Huso Hodžić, Berta Kučera, Omer Maksumić, Danilo Borković, Petar Mećava, Petar Škundrić, Rade Marijanac, Novak Pivašević, Nemanja Vlatković, Miloš Dujić, Veselin Masleša, Milan Ilić – Čiča Šumadijski, Boško Buha...
Narodnim su se herojima pridružili i Zlatni ljiljani i branitelji iz Hrvatskog vijeća odbrane, no u znatno manjem broju: po njima imena nose neke škole u opštinama Vogošća, Ilijaš, Bužim i Novi Travnik.
Nekolicina škola nosi ime i po svojim prosvjetnim radnicima, učiteljima i nastavnicima koji su u njima radili i na taj ih način zadužili. Primjer je osnovna škola u mjestu Šije u opštini Tešanj koja nosi ime po svom prvom učitelju Mustafi Muliću; goraždanske škole Fahrudin Fahro Baščelija i Hasan Turčalo. Osnovna škola Fatima Gunić u sarajevskoj opštini Novi Grad nosi ime po učiteljici koja je, sa troje đaka ove škole, poginula dok je držala nastavu 1993. godine.
Ima i stranaca
Od 318 škola u ovom uzorku, tek pet ih je naslovljeno po strancima. Jedna osnovna škola u Banjaluci nosi ime bugarskog revolucionara Georgija Rakovskog, u znak zahvalnosti narodu Bugarske koji je pomogao izgradnju nove školske zgrade nakon zemljotresa – u ovom kraju ovu školu kolokvijalno zovu Bugarska škola. Po grčkom političaru Georgiosu A. Papandreouu zove se škola u mjestu Aleksandrovac, opština Laktaši. Kad je škola izgrađena, Papandreou je obavljao funkciju ministra obrazovanja, a u svojoj je karijeri bio i premijer. On je ujedno i jedini savremenik po kojem je imenovana neka škola u BiH, a dobio ju je u znak zahvalnosti grčkoj vladi koja je finansirala izgradnju škole. Preostale tri zovu se po braći Ćirilu i Metodiju.
Uz majku Knežopoljku, još je jedan junak iz literature i usmene predaje dobio svoju školu: riječ je o Ljutici Bogdanu, epskom junaku iz srpske narodne pjesme Marko Kraljević i Ljutica Bogdan, a po kome nosi ime jedna škola u Kalinoviku. Na Facebook prezentaciji škole navedeno je da se škola po ovom epskom junaku zvala i prije Drugog svjetskog rata, a 1992. godine vraćeno joj je to ime.
Za Dom i Novu Evropu
Od ličnosti sa ideološki problematičnim biografijama posebno se izdvajaju četvorica: jedan bi život dao za Hitlera i Novu Evropu, drugi je blagosiljao poglavnika NDH Antu Pavelića, treći je pisao antisemitske članke u jeku holokausta i veličao ideologiju NDH i nacističke Njemačke, a četvrti je kao dio hrvatske političke emigracije izražavao nezadovoljstvo jugoslovenskom politikom po kojoj Narodna Republika Bosna i Hercegovina nije dodijeljena Hrvatskoj iako Hrvatska ima na nju svoja pradavna prava. Radi se o Husein-efendiji Đozi, pripadniku zloglasne handžar-divizije, kardinalu Alojziju Stepincu, Mustafi Busuladžiću i Anti Bruni Bušiću, po kojima se zovu škole u Goraždu, Neumu, Sarajevu i Posušju. Škola Mustafa Busuladžić u sarajevskoj opštini Novi Grad još uvijek nosi ovaj naziv, iako je, nakon što je dospjela u žižu javnosti, pokrenuta procedura o promjeni imena.
Po kome? Ni po kome!
Dok se u Republici Srpskoj gotovo sve škole, s izuzetkom tek njih 20, zovu po ličnostima, u Federaciji BiH čak 230 škola ne nosi imena ljudi. Najčešće su to one koje nose toponimska imena i zovu se po selima, mjestima ili kvartovima u kojima su smještene (takvih je 19 u RS-u i čak 187 u FBiH).
Mnoge su opštine i gradovi, poput, recimo, Tuzle, Bihaća ili sarajevske opštine Novo Sarajevo, imenujući škole po kvartovima, pokušale izbjeći problem podobnih i nepodobnih, zaslužnih i nezaslužnih...
Izuzetak je tu, dakako, škola na Palama koja nosi toponimsko ime Srbija, ali ga zasigurno nije dobila zbog izbjegavanja ideološkog upliva u imenovanje škole, već upravo suprotno: pri njenom je otvorenju i osveštavanju navedeno kako je ona simbol naše sabornosti, zajedništva sa našom maticom kojeg su baštinile generacije prije nas.
Osnovna škola Srbija nije jedina koja nosi toponimsko ime, ali ne po toponimu u kojem se nalazi. Tu je i OŠ Holandija, koja to ime nosi još od 1973. godine i od tada ga nije mijenjala, a dobila ga je iz zahvalnosti djece i roditelja sela Slatina i opštine Laktaši narodu Holandije, a posebno dobrotvoru Paulu Russelu, novinaru što je izvještavao o razornom zemljotresu u kojem je do temelja stradala škola u ovom selu, te je, vrativši se u Roterdam, pokrenuo akciju skupljanja novca za novu školsku zgradu.
S ciljem deideologizacije, neke su se opštine odlučile i za imenovanje škola po brojevima: Prva osnovna škola, Druga osnovna škola... U RS-u ta praksa ne postoji, a u FBiH takva je 31 škola, dok se sve škole, osim jedne koja nosi toponimsko ime, i u Brčko distriktu tako zovu, od Prve do Petnaeste. Po brojevima su imenovane i neke škole u opštinama Bosanska Krupa, Sanski Most, Ilidža, Gračanica, Srebrenik, Živinice, Donji Vakuf, Bugojno, Mostar, Konjic, Zavidovići, Maglaj i Široki Brijeg.
Na koncu, u Bosni i Hercegovini postoji i deset škola naslovljenih po datumima: u Velikoj Kladuši nalazi se OŠ 1. mart, prema Danu nezavisnosti Bosne i Hercegovine i OŠ 25. novembar, po Danu državnosti Bosne i Hercegovine; u Sanskom Mostu: OŠ 5. oktobar, po Međunarodnom danu učitelja i učiteljica (ova škola je od 1995. do 2006. nosila naziv OŠ 10. oktobar, po datumu koji se u ovoj opštini slavi kao Dan oslobođenja Sanskog Mosta u vojnoj akciji Sana 95), u Pazariću OŠ 9. maj (po Danu pobjede i Danu Evrope ), u Hadžićima OŠ 6. mart (po Danu opštine Hadžići koji se obilježava u spomen na dan reintegracije dijelova ove opštine 1996. godine), u Jajcu OŠ 13. rujan (po danu kada su snage Hrvatskog Vijeća Obrane oslobodile Jajce 1995. godine), u Tešnju OŠ 1. mart (po Danu nezavisnosti Bosne i Hercegovine) i OŠ 9. septembar (po Danu oslobođenja Tešnja u Drugom svjetskom ratu), u Matuzićima OŠ 21. mart (po Danu općine Doboj-Jug) i u Derventi OŠ 19. april (po Danu oslobođenja Dervente u Drugom svjetskom ratu).
Kreativnost? Baš i ne!
Privodeći kraju bazu svih naziva, naišla sam na jednu školu neobičnog imena koja nije nazvana ni po slavnim piscima, narodnim herojima, vođama, ni po toponimima, datumima, brojevima.
Na trenutak sam se ozarila, na trenutak je zazvučalo lijepo, veselo i kreativno: OŠ Lipanjske zore, Čapljina! Napokon, pomislila sam, nije nemoguće: na koncu, ako u Sarajevu postoji vrtić Aprilski cvjetovi, zašto je onda nemoguće da imamo i školu koja imenom priziva rana ljetna jutra i sunce na obzoru. Moglo bi, dakako, to biti jedno kreativno i drugačije rješenje, i to baš na jugu zemlje, tamo gdje sija vječno sunce... Ali nije: Lipanjske zore naziv su vojne akcije HVO-a, HV-a i HOS-a iz lipnja 1992. godine. I tako je jedna jedina škola drugačijeg imena, uz OŠ Kozarska djeca, imenovanu da sačuva uspomenu na stradalu djecu Kozare u Drugom svjetskom ratu, propustila priliku da ispriča drugačiju priču.
No, ima primjera poput Tuzle, u kojoj se škole zovu po kvartovima i na taj način pružaju neku vrstu otpora i začetak ideje građanskog. Osim toga, pozitivnu poruku šalju i brojne bosanskohercegovačke škole, one koje su odbile pošto-poto mijenjati prijeratne nazive, one koje su zapamtile prosvjetitelje i pisce i kad ih nije bilo popularno pamtiti, te one koje su odlučile brojevima i imenima svojih sela i kvartova vjerovati više no ljudima i njihovim varljivim idealima.
Ako ime jeste znak, a brojni su primjeri da jeste, ostaje nam ono desosirovsko označeno: svijetlim primjerima unatoč, čak i da se sve škole zovu po ptičicama i cvijeću, proljeće nam neće doći dok ih ne očistimo iznutra. A za to nam treba mnogo više truda nego za zamjenu ploče za ulazu.
Napomena:
Ko daje ime školi?
Naziv školi daje osnivač (opština), uz saglasnost institucija vlasti na području na kom će škola djelovati, a to su: u FBiH kantoni, u Republici Srpskoj entitet, te Brčko distrikt.
Primjera radi, u Kantonu Sarajevo osnivač u elaboratu o opravdanosti osnivanja škole daje i naziv. Kantonalni ministar potom imenuje ekspertnu komisiju od pet članova iz reda istaknutih stručnjaka, ministarstva i osnivača koja ocijeni opravdanost osnivanja škole i elaborat, te daje stručno mišljenje o društvenoj opravdanosti osnivanja škole. Komisija svoj nalaz dostavlja ministarstvu, ono Vladi Kantona, Vlada Skupštini Kantona.
Kada se cijeli proces završi, članovi komisije dobiju naknadu za ovaj posao.
Inače, imenovanje ustanova kao što su škole regulisano je Zakonom o javnim ustanovama iz doba Socijalističke Republike BiH, koji je dorađen ranih devedesetih godina prošlog vijeka i pretvoren u Uredbu sa zakonskom snagom. Prema tom zakonu naziv ustanove upućuje na djelatnost i sjedište ustanove (...) Na zahtjev organa uprave koji vrši nadzor nad zakonitosti rada ustanove ili srodnika, nadležni viši sud će odlučiti da se iz naziva ustanove briše ime umrle istorijske ili druge znamenite ličnosti ako ocijeni da je načinom obavljanja djelatnosti ustanove ugled te ličnosti doveden u pitanje.
