Od 2003. godine, kada je BiH zvanično pristupila bolonjskom procesu i odlučila da implementira bolonjsku reformu na svojim visokoškolskim institucijama, desile su se značajne promjene u našem visokom obrazovanju. Nažalost, te promjene nisu bile adekvatno koordinirane, niti su se odvijale kroz dovoljnu saradnju sa evropskom administracijom zaduženom za ovu reformu. U ovom procesu posebno je nedostajala međusobna saradnja univerziteta i obrazovnih vlasti koje administriraju visoko obrazovanje, a to su ministarstva zadužena za visoko obrazovanje u Republici Srpskoj, u svakom kantonu Federacije BiH i u Brčko distriktu. Tako izgrađen bosanskohercegovački prostor visokog obrazovanja nemoguće je uspješno priključiti evropskom prostoru visokog obrazovanja (EHEA).[1] Pored toga, administrativno organizovanje visokog obrazovanja putem ministarstava na tri nivoa administrativne organizacije zemlje dodatno otežava naše uklapanje u evropski prostor visokog obrazovanja. Državne agencije, koje treba da igraju veoma važnu ulogu u procesu reforme, a to su kod nas Agencija za razvoj visokog obrazovanja i obezbjeđenje kvaliteta (HEA)[2] i Centar za informiranje i priznavanje dokumenata iz oblasti visokog obrazovanja (CIP),[3] nisu dobile mandat i ulogu koju treba da imaju prema zahtjevima bolonjske reforme.
Bosna i Hercegovina je prije rata (1992-1995) imala šest javnih univerziteta. Danas ih ima osam. Dodatna dva univerziteta stvorena su tako što je univerzitet u Mostaru, usljed ratnih podjela, podijeljen na dva (jedan je zadržao ranije ime – Univerzitet Džemal Bijedić, a drugi je samo kroatizirao naziv univerziteta, pa se zove Sveučilište u Mostaru). Drugi novi javni univerzitet napravila je Republika Srpska tako što je, takođe kroz ratne i poslijeratne podjele, prisvojila najveću zgradu Univerziteta u Sarajevu (22 hiljade kvadratnih metara prostora u kojoj je do rata bio Elektrotehnički fakultet Univerziteta u Sarajevu) i u nju smjestila niz studijskih programa i administraciju tako nastalog novog univerziteta nazvanog Univerzitet Istočno Sarajevo. Tom univerzitetu pripojeno je još nekoliko novoosnovanih fakulteta sa širokog prostora istočne BiH, kao što su Medicinski fakultet u Foči, Likovna akademija u Trebinju, ekonomski fakulteti u Brčkom i na Palama.
I dok se javni sektor visokog obrazovanja u posljednjih 30 godina relativno malo povećao, u tom periodu otvoreno je nekoliko desetina privatnih univerziteta i fakulteta. Ustvari, desila se nekontrolisana privatizacija visokog obrazovanja koja je značajno snizila nivo kvaliteta visokog obrazovanja u BiH. Tome je, između ostalog, doprinijelo nepostojanje državnog ministarstva za visoko obrazovanje i nauku, kao i nepotpuni mandat državnih agencija koje brinu o kvalitetu visokog obrazovanja. Za to opadanje kvaliteta značajno je zaslužna i neadekvatna implementacija bolonjskih pravila i nepotpuna provedba bolonjske reforme. To je sve bilo moguće kada u ovako maloj zemlji visokim obrazovanjem upravlja najmanje 12 obrazovnih vlasti/ministarstava (deset kantonalnih, jedno iz Republike Srpske i jedno iz Brčko distrikta).
Zbog svega ovoga bilo bi neophodno konačno poduzeti neke aktivnosti koje bi popravile kvalitet visokog obrazovanja u BiH. Bilo bi idealno kada bi se to moglo desiti bez uplitanja politike i bez dodatnih sredstava, dakle samo uz jasnu svijest i čvrsto uvjerenje naših univerziteta da su ove aktivnosti od vitalnog interesa za preživljavanje mnogih studijskih programa, pa i cijelih univerziteta. Naime, posljednjih godina svjedoci smo drastičnog pada broja studenata koji apliciraju i koji se upisuju na naše univerzitete. Jedan od razloga sigurno jeste i neodgovarajući kvalitet mnogih studijskih programa. Popravljanje kvaliteta studijskih programa najbolje bi bilo vršiti revizijama studijskih programa. Revizija studijskih programa je periodična obaveza usklađivanja studijskih programa sa potrebama tržišta rada, uz implementaciju u programe novih dostignuća u oblastima za koje proizvode kadrove. Ona je, s druge strane, od izuzetnog značaja za akreditaciju studijskih programa. Akreditacija je takođe periodična obaveza provjere dostignutog kvaliteta svakog studijskog programa, koja je neophodna da bi studentske diplome sa tog programa bile priznate u evropskom prostoru visokog obrazovanja.
Evropska mreža agencija za osiguranje kvaliteta (ENQA) je 2005. godine donijela Smjernice za osiguranje kvaliteta u evropskom prostoru visokog obrazovanja (ESG), i dopunila ih 2015. godine. Time je uspostavljen sistem za vanjsko osiguranje kvaliteta, odnosno uspostavljeni su standardi za akreditaciju definiranjem kriterijuma za taj proces. Sve države iz EHEA obavezne su implementirati ESG pravila i uspostaviti sisteme osiguranja kvaliteta. Zato su podesile svoje zakone o visokom obrazovanju i uspostavile posebna tijela – institucije – agencije koje se bave akreditacijom. Uradila je to i BiH na osnovu Okvirnog zakona o visokom obrazovanju koji je usvojen u Parlamentu BiH 2007. godine. Agencija za razvoj visokog obrazovanja i obezbjeđenje kvaliteta osnovana je 2008. godine i ona je izradila i usvojila nekoliko ključnih dokumenata:
- Kriteriji za akreditaciju visokoškolskih ustanova u BiH (2016),
- Kriteriji za akreditaciju studijskih programa 1. i 2. ciklusa u BiH (2017),
- Odluka o normama kojima se određuju minimalni standardi u području visokog obrazovanja u BiH (2019).
Institucionalnu akreditaciju završila je većina univerziteta u BiH, njih 37. Međutim, problem je zaostala programska akreditacija, jer svaki od studijskih programa treba akreditovati, a univerziteti imaju desetine, čak i stotine studijskih programa. I nije samo broj tih programa problem za programsku akreditaciju, nego i činjenica da mnogi na našim univerzitetima ne ispunjavaju osnovne kriterijume za njihovu akreditaciju. Primjera radi, kriterijum 2 „Kreiranje i usvajanje studijskih programa“ ima niz potkriterijuma. Dva koja mnogi naši studijski programi teško mogu ispuniti su:
Potkriterijum 2.2. Studijski programi su u skladu sa naučnim i obrazovnim standardima i dostignućima određene naučne/umjetničke oblasti, zahtjevima srodnih naučnih oblasti u cilju stjecanja multidisciplinarnih znanja, zahtjevima tržišta rada i međunarodnih reformskih procesa.
Potkriterijum 2.4. Ishodi učenja su utvrđeni i navedeni na svakom nivou studijskog programa, te su povezani sa standardima kvalifikacija, Odlukom o osnovama kvalifikacijskog okvira u BiH i Okvirom kvalifikacija Europskog prostora visokog obrazovanja (FQ-EHEA).
Osnovni razlog zbog kojeg mnogi naši studijski programi ne mogu ispuniti ovaj kriterijum jeste činjenica da nisu pravljeni na osnovu standarda kvalifikacije/zanimanja za koje obrazuju stručnjake.
Ili, recimo, kriterijum 3: Učenje i podučavanje usmjereno na studenta.
Potkriterijum 3.1. Akademsko osoblje koje izvodi nastavu je prethodno pripremljeno i motivirano za tu aktivnost, te u pripremi za tu aktivnost uzima u obzir rezultate anketa evaluacije kvaliteta učenja i podučavanja od strane studenta.
Potkriterijum 3.3. Studenti se ocjenjuju kroz javno dostupne procedure za pravedno, transparentno i dosljedno ocjenjivanje, kao i kroz različite oblike provjere znanja i vještina u skladu sa specifičnostima i postavljenim ciljevima studijskog programa.
Neki studijski programi sa naših univerziteta će takođe teško ispuniti ovaj kriterijum jer ne sadrže detaljno razrađene metode učenja i podučavanja, niti ispravno postavljene strategije praćenja i procjene postignuća studenata. Osim toga, rijetko koji univerzitet je ispravno kreirao ankete za studente putem kojih može da procijeni kvalitet učenja i podučavanja.
Slična je situacija kod kriterijuma 9: Kontinuirano praćenje, periodična evaluacija i revizija studijskih programa.
Potkriterijum 9.1. Procedure za periodičnu evaluaciju, unapređenje i prestrukturiranje postojećih studijskih programa su uspostavljene. Procedure uključuju mišljenja studenata i drugih unutrašnjih i vanjskih zainteresiranih strana.
Potkriterijum 9.2. Visokoškolska ustanova periodično evaluira nastavni plan i program, nastavni proces, stepen realizacije ishoda učenja i njihovu relevantnost za tržište rada putem anketiranja studenata, akademskog i administrativnog osoblja, te povratne informacije koristi za inoviranje i unapređenja istog.
I ovaj kriterijum zahtijeva niz aktivnosti, kao što su uspostavljanje sistema unutarnjeg osiguranja kvaliteta, periodične unutrašnje evaluacije ili samoevaluacije, te praćenje ispunjenosti kriterijuma za akreditaciju.
Mnoge pogreške u implementaciji bolonjske reforme i mnoge nedorečenosti mogle bi biti ispravljene kada bi naši univerziteti ozbiljno prišli procesu revizije studijskih programa i tako pripremili te programe za uspješnu akreditaciju.
Uspješnu akreditaciju će morati imati ako žele da njihove diplome budu validne u evropskom prostoru visokog obrazovanja i ako žele da u narednim školskim godinama popune sve više nepopunjenih raspoloživih brucoških mjesta.
[1] EHEA – European Higher Education Area, www.ehea.info
