Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine objavilo je udžbenik pod nazivom Kulturna i društvena (H)Istorija/Povijest naroda Bosne i Hercegovine koji je namijenjen djeci u iseljeništvu. Udžbenik je zamišljen kao dio dopunske nastave za osnovnu školu od petog do devetog razreda, za predmete književnost, jezik, likovna kultura, muzička kultura, geografija i istorija/historija.
U uvodu ministar civilnih poslova Adil Osmanović navodi da udžbenik predstavlja početak aktivnosti u cilju promovisanja zajedničkih vrijednosti BiH i unapređenje kvaliteta dopunskog obrazovanja.
Naša nastojanja bila su da započnemo šire aktivnosti na promociji jedinstvenih i zajedničkih vrijednosti Bosne i Hercegovine, u mozaiku svjetskih kulturnih vrijednosti, sa svim specifičnostima koje ona ima i po kojima su ova zemlja i njezin narod poznati, kao i da olakšamo izvođenje dopunske nastave u iseljeništvu i unaprijedimo ukupni kvalitet i domete dopunskog obrazovanja, stoji u uvodu.
Dalje ministar opravdava podršku Ministarstva ovom projektu koji je, po njemu, pokazatelj (prvi korak) pozitivnih kretanja.
Sama činjenica da država Bosna i Hercegovina, odnosno Ministarstvo civilnih poslova, stoji iza ovog projekta, pokazatelj je pozitivnih kretanja, i iskreno se nadamo da je ovo samo jedan od prvih koraka u pravom smjeru koji nam predstoje u narednom periodu, piše Osmanović u uvodu.
Novost je da ništa nije novo
Očekivano – ministar neće imenovati jedinstvene i zajedničke vrijednosti koje Bosna i Hercegovina posjeduje i koje je potrebno promovirati djeci u iseljeništvu. Pretpostavimo da su toliko jasno predstavljene u udžbeniku da ih nije potrebno odrediti u uvodu. Pretpostavimo, na osnovu ministrovih pohvala, da je novi model udžbenika uzor svim narednim sličnim, odnosno da je bitno i pozitivno drugačiji od postojećih koji se trenutno koriste u Bosni i Hercegovini, a čija je analiza u okviru istraživanja Čemu (ne)učimo djecu pokazala poražavajuće rezultate u domenu razvijanja kritičkog mišljenja i promovisanja pozitivnih građanskih vrijednosti.
Fokusiraćemo se na poglavlje posvećeno Istoriji.
Ono je koncipirano identično udžbenicima koji se već koriste u Bosni i Hercegovini. Obuhvaća prošlost od praistorije do početka rata u Bosni i Hercegovini. Već na početku susrećemo se sa zastarjelim informacijama koje se zasnivaju na stereotipima o praistorijskom čovjeku. Zastarjele informacije koriste se i u ostalim poglavljima, pogotovo kada je riječ o srednjem vijeku. Nove teorije o kreiranju slovenskog identiteta nisu uključene, dok se narativ o bogumilima predstavlja u istom obliku kao u 19. vijeku kada je i nastao, bez uzimanja u obzir kritike tog narativa u savremenoj historiografiji.
Pored korištenja zastarjelih historiografskih narativa i informacija, udžbenik ne donosi ništa novo na metodološkom planu. Lekcije su predstavljene na isti način kao i u udžbenicima što se godinama koriste na prostoru Bosne i Hercegovine, a u vidu informacija koje je potrebno zapamtiti i reproducirati bez fokusa na razvijanje kritičkog mišljenje, multiperspektivnosti i istraživačkog pristupa. Lekcije predstavljaju kompilaciju ustaljenih narativa koji se koriste u Bosni i Hercegovini, s povremenim ukazivanjem žrtve jednog ili drugog naroda, gdje je nacionalna/vjerska pripadnost najvažnija odrednica.
U balkanskim ratovima počinjeni su mnogobrojni zločini i etničko čišćenje nad muslimanskim stanovništvom, koje je bilo najveća žrtva ovih ratova (str. 510). Paralelno sa zločinima ustaša nad Srbima počeli su zločini četnika nad muslimanima, posebno na prostoru jugoistočne Bosne i Sandžaka (str. 519), piše u ovom udžbeniku.
Citati koji bi trebali služiti kao polazna tačka istraživanja, razvijanja multiperspektivnosti i kritičkog mišljena navedeni su bez konteksta, tako da izostaju informacije o autoru, djelu iz kojeg su citati preuzeti i godine nastanka istorijskog izvora. Pitanja na kraju lekcija služe za reprodukciju sadržaja lekcije i zahtijevaju puko pamćenje detalja, bez razvijanja viših razina znanja.
Kvazistručna podrška
Teško je uvidjeti zbog čega udžbenik predstavlja jedan od prvih koraka u pravom smjeru. Ukoliko je ovo smjer u kojem se naše obrazovanje kreće, on svakako nije pozitivan i može biti pravi jedino za političku elitu koja želi da profitira od neznanja i nekompetentnosti nadolazećih generacija. Ovaj udžbenik svakako ne predstavlja korak naprijed, metodološki i sa naučne tačke on je korak nazad, čiji stil i metodologija pisanja ne bi zadovoljili ni kriterije seminarskog rada. U zemlji sa odgovornom akademskom zajednicom ovakav projekat bi naišao na osudu i pritisak na Ministarstvo za povlačenjem udžbenika.
Nažalost, živimo u zemlji gdje je većina istoričara odana političkim partijama i vlasti, u najblažem obliku kroz kvazistručnu podršku stranačkim projektima niskih ili nikakvih naučnih standarda. To pokazuje i ukupno pozitivna recenzija istoričara Slobodana Šoje koji svoju recenziju počinje elaboratom o ideološkoj pozadini udžbenika koji se koriste u Bosni i Hercegovini.
Na neki potpuno apsurdan način u našim okolnostima, opterećenim svakodnevnim besmislenim naučnim i inim sukobima, veći i značajniji je izazov ideološke prirode pa se u ovom konkretnom slučaju može pomalo sjetno kazati da je prilikom pisanja udžbenika istorije važnije savladati ovu ideološku nego naučnu prepreku! To je najbolji dokaz našeg privremenog ideološkog i opšteg potonuća, piše Šoja.
U navedenom, stilski nezgrapnom pasusu Šoja ukazuje na to da ideologija u Bosni i Hercegovini uzima primat nad naukom, s čime se moguće složiti, te kako savladavanje ideološke podloge predstavlja najveći izazov pri pisanju udžbenika. Šoja dalje lamentuje nad udžbenicima koji nisu u stanju da se suprotstave zloupotrebi istorije u medijima, na društvenim mrežama i u zvaničnim politikama.
Kao malo koja nauka kod nas, istorija je žrtva političke ideologizacije čije svjesne žrtve su oni koji istoriju tumače, a nesvjesne žrtve oni koji je uče i spoznaju. U moderno i tehnološki teško prateće vrijeme postoji ogroman broj načina sticanja znanja o istoriji, pri čemu je udžbenik samo jedan od načina, ponekad čak i neravnopravan. Tendenciozni mediji kao produžena ruka zvaničnih politika i društvene mreže u savremeno vrijeme često znaju presudno uticati na tumačenje istorijskih događanja i ličnosti, što je ne samo apsurdno već i pogubno. Drugim riječima, savremeni udžbenici istorije teško mogu igrati presudnu ulogu u kreiranju istorijske svijesti učenika i studenata. Ali udžbenik zasad ipak ništa ne može zamijeniti pa je izuzetno važno da bude što kvalitetniji, piše Šoja.
Nažalost, kao kvalitet udžbenika recenzent ističe nepolemična tumačenja.
Osnovni zadatak ovog udžbenika bio je vrlo jednostavan ali i vrlo zahtjevan: trebalo je istumačiti istoriji tako da ne izazove polemike kod bilo koje nacionalne strane u trenucima kad svaki od brojnih udžbenika koji su dosad napisani veoma često i svjesno vrvi od polemičkih dijelova, cijeni Šoja u svojoj recenziji.
Promovisanje jedinstvenih i zajedničkih vrijednosti iz uvodne riječi nestaje bez traga.
Šojin pogled na istoriju ukazuje na njegovo romantičarsko teorijsko stajalište, gdje udžbenik treba da snop svjetlosti okreće prema svemu pozitivnom iz istorije, onome što nam može služiti kao pouka i putokaz, a autor treba ostaviti iza sebe sve ono što je lično, naslijeđeno, ideološko, ako postoji, a naročito je važno imati osjećaj objektivnosti...
Ovakvi su pogledi u historiografiji problematični jer nauku lišavaju ljudskog; kreiraju prividne superljude koji su u jednom momentu sposobni da odbace sva iskustva što ih akumuliraju tokom života, dosegnu historijsku nirvanu i potpuno objektivno pišu o istorijskim događajima, zazirući od svake polemike. Recenzentu se stoga i sviđa što je autor istorijskog djela udžbenika uspješno dosegao nirvanu i odlučio se za jedini mogući pristup koji ovdje moramo pohvaliti: iznošenje činjenica i izbjegavanje polemisanja. To je dokaz da dobra volja i dobronamjernost uvijek postižu pozitivne rezultate (...). Autor je uspješno predstavio činjenice i ostavio čitaocu, odnosno učeniku, da sam shvati i tumači ono što je činjenica. I to je razlog (nedostatak prostora za polemiku, op. aut.) zašto se udžbeniku može dati pozitivno mišljenje da se koristi u nastavi u našim školama u inostranstvu.
Jedina konkretna primjedba koju recenzent upućuje odnosi se na pominjanje Načertanija:
Jedina krupna primjedba koja bi mogla izazvati pogrešno tumačenje je tekst koji se nalazi na strani 494, a odnosi se na, u istoriji, nauci, a najviše politici, tačnije politikantstvu, tako sporni tekst pod nazivom Načertanije. Moje mišljenje je da je na nivou osnovnih i srednjih škola djecu nepotrebno pretjerano udubljivati u ovu izuzetnu priliku za polemike, kaže Šoja.
Dok se u tom istom inostranstvu modeli nastave upravo zasnivaju na polemici, gdje se učenici ohrabruju da razgovaraju o istorijskim temama, razmišljaju zbog čega dolazi do različitih interpretacija istorijskih događaja i kako suprotstavljena mišljenja mogu dovesti do političkih, pa i ratnih sukoba, Šoja hvali na sav glas suvoparnost i nabrajanje istorijskih činjenica.
Epilog
Upravo ta nesposobnost razvijanja argumentovane rasprave, kao metoda razvijanja kritičkog mišljenja i vještine procjenjivanja valjanosti izvora i podataka, čini svaki udžbenik, pa i ovaj, neravnopravnim i bezvrijednim. Udžbenici se ne bi trebali takmičiti sa mainstream narativima, već ih dekonstruisati, a učenike osposobiti da se prema njima kritički odnose.
Recenzent svoju pozitivnu ocjenu bazira na uspješnom izbjegavanju poticanja učenika na sticanje viših nivoa znanja, naučni kriterij stavlja u drugi plan, ne dovodi u pitanje korištenje zastarjelih interpretacija i metodološkog pristupa. Recenzija vrvi od nezgrapnih rečenica, nepriličnih akademskom načinu izražavanja, pa je onda razumljivo da se loš stil udžbenika nije ni mogao prepoznati kao problem.
Recenzija Slobodana Šoje otvara jedno važno pitanje, koje uglavnom izmiče pažnji stručne javnosti: na osnovu kojih kriterija i standarda ministarstva upošljavaju stručnjake, bilo kao autore ili kao recenzente, i ko je na kraju odgovoran za ovaj udžbenički promašaj: autori, izdavač, recenzent, ili ministar? I šta bilo ko od njih, po pitanju te odgovornosti, može učiniti sada?
